چکیده
ماهواره نیز مانند دیگر رسانهها – اگر آن را رسانهی مستقل فرض کنیم – مزایا و معایبی دارد. ماهواره رسانه پیشرفته و مقتدری است که مزایای قابل ملاحظهای دارد؛ از جمله: هموند پنداری، سرعت، پوشش گسترده، کیفیت بالای تصویر، گستردگی و تنوع برنامه ها.
با این همه ماهواره آثار مخربی نیز دارد که در فرهنگ خانواده و جامعه، پوشش جوان ایرانی، بدحجابی و زنان خیابانی نمایانگراست. استفاده نا بجا و کنترل نشدهی آن می تواند مشکلات فرهنگی وتربیتی عدیدهایی بوجود آورد که جبران آن غیرممکن است. حتی در سیاست و اقتصاد نیز تأثیرگذار است.
واژگان کلیدی: ماهواره، مزایا، معایب، فقه
مقدمه
امروزه بشریت با پیشرفت سریع علم و تکنولوژی مواجه است و اقتضای مدرنیته، دسترسی سریع و بروز اطلاعات است که از طریق ابزارهای رسانهای چون ماهواره و اینترنت امکانپذیر است. و ماهواره به عنوان یکی از مهمترین زیربناهای ساختار ارتباطی و اطلاعاتی وسیلهای مفید برای کسب آگاهی بیشتر انسان از پدیدههای علمی و فرهنگی در جهانی است که تا حد یک دهکده کوچک شده است. رسانهها در حال حاضر طیف وسیعی از اقشار تمامی جوامع را پوشش میدهند و در توسعه و پیشرفت مقاصد سیاسی، فرهنگی و اجتماعی ملل مختلف تأثیر بینظیری دارند. اما مانند هر ابزار پیشرفته دیگری، ماهواره نیز همچون سکه دورو دارد و در کشورهای مصرف کننده این فناوری معضلاتی را پدید میآورد. اصولاً ورود هر فناوری پیشرفتهای در کشورهایی که زمینههای لازم را برای توسعه فناوری و فرهنگسازی آن فراهم نکردهاند باعث ایجاد تناقضها و تضادهای زیادی میشود و میتواند فرهنگ و باورهای یک جامعه را مورد تهاجم قرار داده و آن را دگرگون کند.
با توجه به این امر و با نگرش به دشمنی غرب، به نظر میرسد ماهواره میتواند بستر مناسبی برای جنگ روانی باشد. مشاهده مخاطبان ماهواره، که به شدت متأثر از طراحان رسانههای خارجی در مسیر انحراف و گمراهی هستند، لذا این تحقیق میتواند با بررسی مزایا و معایب ماهواره، و با ارائه راهکارهای عملی به مقابله با آسیبهای آن بپردازد.
مهمترین سوالاتی که مقاله به دنبال پاسخگویی به آنها است عبارتاند از این که مزایا و معایب ماهواره کدام بوده و راهکار عملی در مقابله با آسیبهای ماهواره چیست و نظر مراجع تقلید در مورد مشاهده برنامههای ماهوارهای چه میباشد؟
جمعآوری مطالب از طریق جستجوی کتابخانهای و اینترنتی صورت گرفته است.
امروزه ماهوارهها به بخش مهم و عمده در زیر بنای ساختار ارتباطات و اطلاعات تبدیل شدهاند، به گونهای که با اطمینان می توان هزاره سوم میلادی را قرن ماهواره نامید.
مزایای ماهواره
ماهواره رسانه پیشرفته و مقتدری است که مزایای قابل ملاحظهای دارد؛ از جمله:
1- هموند پنداری
برای مخاطب ماهواره این حس پرهیجان است که من یکی از بینندگان بیشماری هستم که در سراسر جهان، این خبر را میشنوم یا میبینم، از این موضوع آگاه میشوم و این صحنه را مشاهده میکنم. امروزه در جهان بویزه در جهان سوم تماشای C.N.N .M.T.V و … نوعی تفاخر به شمار میآید. این حس که در همین لحظه در واشنگتن، اسلو، کلکته، اسکندریه، اهواز و جبل علی، کسان دیگری نیز مانند من، یکی از انبوه مخاطبان این ایستگاه ماهوارهای هستند حسی اغواکننده است. مخاطب تلویزیون چنین احساسی را لااقل به این گستردگی تجربه نمیکند.
2- سرعت
مانند تلگراف که در سدهی نوزدهم، امکان تبادل پیام و خبر را فراهم آورد، مانند تلفن که هیجان انتقال صدا را به بشر هدیه داد . مانند تلویزیون که تصویر را از جایی به جای دیگر فرستاد، ماهواره به انتقال فوری صدا و تصویر معنا بخشید. بویژه در نخستین تمرینها، وقتی نزدیک به دو میلیارد ساکن سیارهی زمین، قدم گذاشتن انسان را بر خاک ماه، به طور مستقیم و همزمان به تماشا نشستند، این تجربه عملی شد. ماهواره رسانهای است که سرعت اطلاعرسانی به اضافهی پوشش وسیع را ممکن ساخت.
3- پوشش گسترده
امواج تلویزیونی نمیتوانند از موانع بگذرند. در سطحهای بدون عارضه هم باید جا به جا این امواج را در سطح تقویت کرد. امواج تلویزیونهای سرزمینی را غیر از نوارهای مرزی، در سرزمینهای دیگر نمیتوان دریافت کرد. امواج رادیویی هم بدون تقویتکننده، امکان برد دور را ندارد. در مورد امواج ماهوارهای چون از فضا تابانیده میشوند، این مشکل وجود ندارد.(حبیبیان،1390، ص120-121/ گروه مطالعاتی دانشکده امنیت ملی، 1388، ص85-86)
4- کیفیت بالای تصویر:
احتمالا این صداها برای همه باید آشنا باشد
-حالا چی…؟
-خوب شد؟
-چهار خوبه .ولی پنج به هم ریخت…
امروزه روز با وجود سیستم های به روز از نوع پلاسما مردم به دنبال تصویر با بهترین کیفیت هستند شبکه های ماهواره ای مدتهاست که از فرستنده های دیجیتال استفاده می کنندوکیفیت بهتری از تصویر را ارائه می کنند.
وقتی در روستایی از توابع استان کرمانشاه ،تقریبا در پشت بام تمامی خانه ها دیش های ماهواره نصب است وهنگامی که علت را جویا می شوی در پاسخ می گویند که اینجا هنوز شبکه های رادیویی و تلویزیونی ایران قابل دریافت نیست! به همین دلیل مردم هم به تماشای ماهواره روی آورده اند. وقتی که ما نه تنها برنامه خاصی برای آن روستایی نداریم، بلکه حتی از تماشای برنامه شبکه های صداوسیمای خودمان محروم است چگونه انتظار داریم که آن مردم ماهواره تماشا نکنند!؟
مردم ما مردمی با سابقه های کهن فرهنگی و مذهبی هستند و اگر از داشته های فرهنگی خودشان به خوبی آگاه باشند و شبکه های داخلی خودمان را تقویت کنیم، قطعا داشته های اجتماعی، فرهنگی و مذهبی خود را بر شبکه های مبتذل و غیر اخلاقی غربی ترجیح می دهند. به عنوان مثال سریال مختارنامه که مخاطب وسیعی را متوجه خود ساخت. گفته می شود هنگامی که پخش این سریال شروع می شد مخاطب برنامه های ماهواره در ایران به حداقل خود می رسد.
5- گستردگی و تنوع برنامه ها:
یکی از مشخصه های شبکه های فارسی زبان ماهوارهای گستردگی و تنوع برنامه های آن است، بهگونه ای که برای هر نوع اندیشه و نگاهی برنامه دارند؛ از فیلم و سریال و موسیقی تا شبکه اهل بیت و غیره. از همین روست که دشمن در جنگ نرم هم برنامه ریزی های منسجم و حساب شده ای دارد و هم از بودجه کافی برای ساخت و تولید برنامه ها برخوردار است.
گسترش شبکه های فارسی زبان و هدایت و حمایت آنها از کشورهای اروپایی و آمریکایی، بیست و چهارساعته شدن این برنامه ها و پخش فیلم و سریال های متعدد که در آن به شیوه ای لطیف اعتقادات دینی و اسلامی ما را نشانه رفته، تا پخش برنامه های مبتذل و مستهجن و غیراخلاقی و استفاده از انواع رنگ آمیزی های مختلف برای جذب مخاطب ایرانی با هر نوع سلیقه ای، همه و همه از برنامه های دقیق و حساب شده دشمنان ایران اسلامی در تقابل با کشورمان حکایت دارند.
کارشناسان امور فرهنگی معتقدند که ورود ماهواره به خانه های ایرانیان نوعی هژمونی محسوب می شود. طبق تعاریف موجود هژمونی به معنای پذیرش سلطه بیگانه و تحت فرمان آنها درآمدن، آن هم با رضایت و آگاهی کامل طرف مقابل است.(www.basijpress.ir)
معایب ماهواره
با این همه ماهواره رسانهای بیعیب نیست:
اثرات مخرب ماهواره بر فرهنگ خانواده و جامعه
ابعاد و اثرات کوتاه مدت و دراز مدت ماهواره به عنوان یکی از فراگیرترین و موثرترین وسایل ارتباط جمعی، همیشه دارای اهمیت بوده اما با گذشت زمان و تغییرات اساسی در شرایط اقتصادی، اجتماعی و سیاسی کشور و جهان، هرروز به این ضرورت افزوده می شود. اگر در گذشته فقط چند شبکه ماهواره ای فارسی زبان مانند بی بی سی یا صدای آمریکا با جهت گیری و اهداف سیاسی خاص و هدایت شده از سوی دولت های انگلیس و آمریکا وجود داشت؛ اما در چند سال اخیر شبکههای با اهداف کاملا متفاوت مانند من و تو1 و2، فارسی one،pmc و… بوجود آمده اند و در مدت زمان بسیار محدود مخاطبان بسیاری در بین مردم وبه ویژه کانون های خانوادگی به خود اختصاص داده اند. بنابراین جنگ نرم رسانه ای بر ضد جامعه ایرانی در ظاهر و محتوا گسترده تر شده و ابعاد بسیار وسیعی پیدا کرده است. شبکههای کمتر سیاسی جدید بیشتر به مسائل فرهنگی - اجتماعی تکیه کرده و خانواده و روابط انسانی به عنوان بزرگترین سرمایه جامعه را هدف قرار داده اند. (www.asredena.com)
امروزه نظام استکبار جهانی دریافته است که با تکیه برمطالب صرفا سیاسی نمی تواند به اهداف شوم خود دست یابد بلکه در قالب فرهنگ می تواند مخاطب را بدون آنکه متوجه شود اورا به سمتی که خواست خودش است هدایت کند واز هر راهی برای ضربه زدن به ما و هویت دینی ما و نیل به اهداف شوم خود بهره ببرد. راهاندازی قارچوار شبکههای ماهوارهایی یکی از این راهبردهای دولتهای غربی برای از بین بردن فرهنگ دینی و روحیه اسلام خواهی و مقاومت در ملتها از طریق بی بندباری جنسی است که این راهبرد امروزه در عمل به اوج خود رسیده است. آنها قصد دارند با پخش برنامه های با محتوای هرزگی وبی بند و باری اخلاقی فرهنگ منحط غربی را در کشورهای اسلامی به خصوص در کشور ما پیاده کرده وبه ترویج زندگی مادی وبی قید وبند جنسی بپردازند.البته به دلیل حساسیت خانواده های ایرانی نسبت به کانالهایی که بطور آشکارا هرزه گری میکنند، این شبکه ها نتوانسته اند درمیان مردم ایران نفوذکنند از این رو به شبکه هایی رو آورده اند که برهنگی در آن خیلی زننده نباشد اما در عین حال تاثیر روانی انحطاط آمیزی داشته باشدو با همین ترفند قصد دارند به کیان خانواده ایرانی آسیب برسانند.لذا این خطر احساس می شود که استفاده نا بجا و کنترل نشده آن توسط خانواده ها( صرف نظر از قانونی بودن یا نبودن آن) می تواند مشکلات فرهنگی وتربیتی عدیده ایی برای فرزندان این خانواده ها بوجود آوردکه جبران آن غیرممکن باشد. شاید بعضی افراد در ذهن خود اینطور تداعی کنند که تکنولوژی وابزارها چه بخواهیم و چه نخواهیم جوامع امروز بشری را در نوردیده است و باید همپای تکنولوژی به پیش رفت، اما باید پذیرفت که علم وصنعت وتکنولوژی تا وقتی مفید هستند که در خدمت بشریت قرار گیرند. اگر بنا باشد صنعت وتکنولوژی ساخته دست بشر، ترقی وپیشرفت واقعی انسان را به مخاطره بیندازد و موجب عقب گرد و پس رفت ملتها شود عقل و شرع مضر بودن آن را تایید میکند و استفاده از آن را مجاز نمیداند. www.2satellite.blogfa.com))
ورود ماهواره به خانه را می توان به منزله ورود یک فرد نامحرم و لاابالی دانست که دوست ناباب برای فرزندان است، درصدد اختلاف افکنی بین زنها و شوهرهاست، به ناموس افراد چشم طمع دارد، دین افراد را می گیرد، مرزها و حریمهای خانواده را میشکند، به آسانی حقیقتهای سیاسی و اجتماعی را وارونه جلوه می دهد، دزد وقت افراد است و اگر بتواند حتما سری هم به کیف پول افراد خواهد زد. خرید ماهواره به منزله دعوت این فرد ناباب به منزلهاست. مجاز شمردن خیانت زن به شوهر و زشتی زدایی از روابط قبل از ازدواج و حتی حاملگی بدون روابط قانونی، اهانت به والدین و بیتوجهی به آنها ، نفوذ جادو و طلسم در زندگی روزمره بازیگران همه و همه باعث شده فیلم ها و سریال های ماهواره ای به طور هدفمند عفت و اخلاق اجتماعی را نشانهگیری کنند.
وقتی افراد در برنامه های ماهواره می بینند که افراد چقدر با انزوا طلبی و حتی مقابله با افراد خانواده شان و یا حتی خیانت به آنها می توانند موفق باشند، این خانواده را به سوی اختلافات داخلی، کم اهمیت شدن نقش پدر، ایجاد اختلاف بین زوجین و دوری فرزندان از والدین می کشاند. یا در سوی دیگر وقتی که پدر و مادری به همراه پسر یا دختر جوانشان نظاره گر تصاویر فیلمی هستند که در آن یک معاشقه ولو خفیف صورت می گیرد، همین مسئله موجب از بین رفتن پرده های حجاب بین افراد خانواده و در نتیجه شکستن قبح افعال می گردد. تنها خدا می داند که در خانواده ای که قبح افعال شکسته شده باشد، چه اتفاقات بدی رخ خواهد داد. حضرت علی علیه السلام در مورد حیا فرمودند “الحیاء یسدّ ان فعل القبیح” یعنی حیا از انجام افعال قبیح جلوگیری می کند. و واضح است که در نبود حیا و شکسته شدن حریم خانواده چه اتفاقات شومی رخ خواهد داد.
وقتی افراد در برنامه های ماهواره می بینند که افراد چقدر با انزوا طلبی و حتی مقابله با افراد خانواده شان و یا حتی خیانت به آنها می توانند موفق باشند، این خانواده را به سوی اختلافات داخلی، کم اهمیت شدن نقش پدر، ایجاد اختلاف بین زوجین و دوری فرزندان از والدین می کشاند. یا در سوی دیگر وقتی که پدر و مادری به همراه پسر یا دختر جوانشان نظاره گر تصاویر فیلمی هستند که در آن یک معاشقه ولو خفیف صورت می گیرد، همین مسئله موجب از بین رفتن پرده های حجاب بین افراد خانواده و در نتیجه شکستن قبح افعال می گردد. تنها خدا می داند که در خانواده ای که قبح افعال شکسته شده باشد، چه اتفاقات بدی رخ خواهد داد. حضرت علی علیه السلام در مورد حیا فرمودند “الحیاء یسدّ ان فعل القبیح” یعنی حیا از انجام افعال قبیح جلوگیری می کند. و واضح است که در نبود حیا و شکسته شدن حریم خانواده چه اتفاقات شومی رخ خواهد داد.
آنچه در سریالها و فیلمهای نمایش داده شده در ماهواره مشاهده می شود، بازیگرانی هستند که صرفا به خاطر زیبایی هایشان جلوی دوربین ها حاضر می شوند، و در سرتاسر پخش برنامه زیبایی های ظاهری و جسمی شان به صورت بسیار پررنگ نمایش داده می شودبه گونه ای که محرک شهوت افراد باشد. در طرف دیگر قضیه عموم سریالها و فیلمهایی که برای مخاطب ایرانی و مسلمان ماهواره آماده سازی می شود، سعی می شود که در آن برای افراد حق چشیدن روابط دیگر علاوه بر روابط زناشویی را محفوظ بداند. همین مسئله علی الخصوص در مردان موجب این می گردد که حتی برای تفریح که شده به دنبال رفع عطش تنوع طلبی شان باشند. و حتی اگر به دلایل خودداری از انجام اعمال خارجی اعمال خودداری کنند، ولی ذهنشان درگیر این مسئله باشد. کمترین اثر این آسیب کم رنگ شدن رابطه عاشقانه بین زنها و شوهرها و عدم رضایت و تمایل جنسی خواهد بود.
در حوزه فردی هم مهمترین آسیب های ماهواره در حوزه فردی و شخصی، تشتّت و نا آرامی فکری و عدم امنیت روانی، عدم اعتماد به اطرافیان و دروغگو دانستن همه یا اکثر افراد، ایجاد روحیه دوگانگی شخصیتی در دراز مدت و بروز ناهنجاری های فردی و اجتماعی، القای افسردگی و غم و ایجاد نا امیدی بویژه در بین جوانان با سیاه نمایی و مسموم کردن جوّ فکری، همچنین ترویج هیجان کاذب خصوصا در ابعاد سیاسی و احساسی انسان می باشد. همچنین مهمترین آسیب های ماهواره در بحث فرد در خانواده تضعیف و نادیده گرفتن پیوند و حق مسلم زناشویی، القای تجربه چندین باره عشق توسط زن و مرد حتی بعد از ادواج، بی فرهنگ و بی کلاس معرفی کردن والدین دارای فرهنگ سنتی و اصیل، القای این موضوع که عشق گمشده هر فرد، دنبال او می گردد و معرفی دوست دخترها و دوست پسرها به عنوان دوستان خانوادگی و نه حتی به عنوان عاشق و معشوق می باشد.(www.sharif.sistany.net)
بدحجابی و زنان خیابانی
طبیعی است که وقتی در خانوادهها، بدون هیچ محدودیتی اعضای خانواده پای ماهواره مینشینند و فیلمهایی را می بینند که برای خانواده مناسب سازی نشده است، و بی حجابی در آن به عنوان یک امر عادی موج می زند، به مرور از حجاب ارزش زدایی شده و زنان خانواده ترجیح بدهند که با حجاب کم رنگتر یا احیانا بیحجاب در جامعه حضور پیدا نمایند. این مسئله با عمومی تر شدن بی حجابی و حتی استقبال نامحرمان از حضور بی حجاب زنان در جامعه تبدیل به ایجاد فضای خودنمایی برای نامحرمان و در ادامه روند دورشدن از دیده شدن در خانواده تبدیل به پدیده زنان خیابانی یا شکل گیری روابط نامشروع بین افراد متأهل می گردد. نمونه زشت این آسیب را می توان در بین زنان جوانی دید که علی رغم متأهل بودن با آرایش های بسیار زننده به همراه دختر کودکشان که وی نیز آرایش شده است در خیابان ها دید، زنانی که از بروز دادن رفتارهای دوستانه با مردان نامحرم در خیابانها هیچ ابائی ندارند.(همان)
تأثیر ماهواره بر پوشش جوان ایرانی
از زماني كه ماهواره وارد خانه‌هاي ايرانيان شد، طيف گستردهاي از شبكه‌هاي ماهواره اي مورد توجه و استقبال مخاطبان قرار گرفت.
در ابتدا به دليل محدود بودن شبكه‌هاي فارسي زبان، شبكه‌هاي خارجي مورد توجه بييندگان برنامه‌هاي ماهواره اي قرار داشت اما پس از مدتي با گسترش شبكه‌هاي فارسي زبان و كاهش سختگيريها نسبت به استفاده از ماهواره، اين پديده به صورت گسترده اي به خانه‌هاي ايرانيان راه يافت . هم اينك تخمين زده ميشود كه تعداد قابل ملاحظه اي گيرنده و ديش ماهواره اي در كشور وجود داشته باشد.
تعداد شبكه‌هاي ماهواره اي فعال در جهان 17 هزار و 666 شبكه است كه از اين تعداد حدود سه هزار شبكه در داخل ايران با همين ديش‌ها و آنتن‌هاي معمولي قابل دريافت هستند. از اين تعداد شبكه حدود 74 شبكه مخصوص تبليغات مد لباس و لوازم آرايش است .
با توجه به جوان بودن جمعيت كشور، علاوه بر تاثير شبكه‌هاي ماهواره اي بر نحوه نگرش جوانان به مسايل سياسي، ما شاهد تغيير در الگوهاي فرهنگي جوانان كشور نسبت به بسياري مسايل از جمله مدل لباس و آرايش نيزهستيم. نكته قابل توجه در زمينه تغيير ديدگاه جوانان نسبت به نوع پوشش و آرايش آنها اين است كه الگوهاي جمعي در جامعه بشدت درحال تضعيف و فردگرايي و توجه به خود، در حال رشد است. آراستگي و زيبايي ظاهرجوان امروز كه مورد پسند اوست،بگونه اي متفاوت از الگوهاي جمعي است كه فرهنگ سنتي جامعه براي او ترسيم ميكند. در جامعه به دليل بهبود اوضاع اقتصادي مردم، ابراز وجود دربين جوانان به مثابه يك ارزش اجتماعي بسرعت درحال رشد است.يكي از دلايل پررنگ شدن اين موضوع علاوه بر رفاه اقتصادي، گسترش روز افزون استفاده از ماهواره در خانوادهها ميباشد.
از اين نكته نيز نبايد غافل شد كه جامعه ما يك جامعه در حال گذار است و در اين ميان موجي كه برطبقه بالا و متوسط تاثير مي‌گذارد، طبقات پايين جامعه را هم متاثر ميكند. مثلا ما در جوانان طبقات پايين جامعه هم ميل به تغيير در نوع لباس و آرايش را مشاهده مي‌كنيم ، هر چند مسائل مالي، آنها را در ابراز اين نوع كنش اجتماعي دچار محدوديت ميكند.
در جامعه جواني مثل ايران،انتخاب نوع پوشش و سبك آرايش،بي تاثير از برنامه‌هاي ماهواره نيست. با نگاهي كوتاه به اين مساله متوجه مي‌شويم كه نفوذ فرهنگ غرب آرام آرام وارد كليه اندامهاي درخت كهنسال فرهنگ ايران ميشود وخود را بسرعت ناباورانه اي به عنوان بخشي از فرهنگ جامعه به جوانان عرضه ميكند .در چنين شرايطي، مديران فرهنگي جامعه بايد حركت خلاقانه و آگاهانه اي را براي كاهش اثرات منفي برنامه‌هاي شبكه‌هاي ماهواره آغاز كنند .
از نظر كارشناسان ، در عصر جهش ارتباطات، ما نمي‌توانيم جلوي ارسال امواج ماهواره و رسوخ آموزه‌ها و هنجارهاي غيرخودي را در درون كانون خانواده هايمان سد كنيم اما مي‌توانيم درپرتو ارائه مباني هنجاري خود در رسانه‌هاي خاص مقابله با شبيخون فرهنگي بيگانه بپردازيم به عنوان مثال مي‌توانيم با ايجاد شبكه‌هايي مخصوص نمايش لباس و مد و ارائه الگوهاي ايراني - اسلامي و با نظارت اهل فن، بخش عمده اي از تاثير منفي(صرف نظر از آثار و برنامه‌هاي مثبت اين فناوري) برخي از شبكه‌هاي ماهوارهاي را تعديل كنيم.
وقتي جوانان بدانند برنامه‌هاي مورد علاقه خود را با كيفيت عالي و متنوع مي‌توانند در شبكه‌هاي تلويزيون ملي تماشا كنند يقينا عده بينندگان شبكه‌هاي ماهواره اي غيرخودي به حداقل ممكن خواهد رسيد و جوانان ايراني به جاي آنكه مصرف كننده قهار برنامه‌هاي ماهواره اي بيگانه باشند،به شهروندان فرهيخته و با سواد رسانه اي بالا در چارچوب مرزهاي ملي كشورمان تبديل ميشوند.(www.thebankers.ir)
ترویج خشونت
شاید بتوان یکی از آشکارترین آسیبی که با گسترش استفاده از ماهواره در جامعه مان دچار آن شدهایم را ترویج خشونت دانست. همین چند وقت پیش بود که خبرگزاریها خبری وحشتناک را مخابره کردند. جوانی تحت تأثیر برنامههای ماهواره اقدام به قتل خواهر و خواهر زاده کودک خویش کرده بود. در برنامههای تولید شده در تلویزیونهای ماهوارهای عموما صحنههای خشن بدون سانسور و توجه به سن مخاطب به وفور نمایش داده میشود، و مسلما افراد چه بخواهند و چه نخواهند دیدن چنین صحنههایی در ضمیر ناخوداگاه آنان تأثیر میگذارد. گاهی این صحنهها به حدی هنرمندانه و واقعی ساخته شدهاند که افراد با دیدن این صحنهگویی دارند آموزش نحوه بروز خشونت در چنین شرایطی را میبینند، و همین مطلب سبب میشود، افرادی تحتتأثیر ماهواره در شرایط مشابه از خودشان رفتارهایی خشونتآمیز بروز دهند. (www.sharif.sistany.net)
تهاجم اقتصادی
ماهوارههایی که برنامههای تلویزیونی را از محدوده ملی به گسترهی فراملیتی کشاندهاند تاکنون از این دیدگاه مورد توجه قرار گرفته که فرهنگ بومی ملت های مختلف تحت تأثیر اهداف مخرب گردانندگان و تهیه کنندگان این برنامه های تلویزیونی قرار خواهد گرفت و فساد ولاقیدی را در جوامع مختلف رواج خواهد داد. این واقعیتی است انکار ناپذیر، اما همهی واقعیت نیست.
غرب سوداگر از طریق برنامههای ماهوارهای اهداف دیگری را هم دنبال میکند که در رأس آنها سلطه بر بازار سه تریلیون دلاری آسیا قرار دارد!
ماهواره ها فقط در خدمت جاسوسی و یا اشاعه فرهنگ غربی نیستند، بلکه ابزار جدید سوداگری و استعمار نیز محسوب میشوند. غرب از ماهوارههایش انتظار دارد علاوه بر پیدا کردن بازار فروش وسیعتر برای کالاهای «ساخت شمال» صنایع ملی کشورهای در حال توسعه و عقب افتاده «جنوب» را نیز به رکود و ورشکستگی بکشاند.
برای درک اهمیت اقتصادی فعالیت ماهوارهها کافی است به هند اشاره کنیم. فعالیت شبکه ماهوارهای استار که هند را پوشش می دهد موجب شده مقدار زیادی از درآمدهای تلویزیون D.D.A (شبکه تلویزیون هند) کاهش یابد. تلویزیون D.D.A مبلغی در حدود صد میلیون دلار در سال از رهگذر فروش فیلم و تبلیغات تجاری درآمد داشته، اما این درآمد اکنون به میزان فاحشی کاهش پیدا کرده است. اکنون کمپانیهای چند ملیتی، و حتی کمپانیها، تجار و صنایع هندی نیز تبلیغاتشان را به استار واگذار میکنند، زیرا برنامههای این ماهواره هم در هند پخش میشود هم در کل منطقهی آسیا.
تلویزیون D.D.A هم برای جبران این زیان اخیراً اقدام به انجام یک سری برنامههای جبرانی و رقابتی کرده است. یکی از کارهایی که انجام داده، ایجاد چندین شبکهی کابلی است. کار دیگر این است که دست تهیه کنندگان آزاد و خصوصی را باز گذاشته و امکانات بیشتری از نظر بودجه و آزادی عمل به آنها داده است و خود بخش خصوصی هند هم معتقد است که اگر این سیاست ادامه پیدا میکند قطعاً هند خواهد توانست تماشاچیهایی را که جذب شبکه استار شدهاند مجدداً جذب شبکههای محلی کند.
تهاجم خبری و سیاسی
طی سالهای اخیر کسانی که راجع به خطر ماهوارهها بحث و اظهارنظر کردهاند کمتر در مورد مسائل خبری ماهوارهها و هجوم سیاسی آنها (یعنی در واقع به تهاجم سیاسی ماهوارهها) اشارهای کردهاند، ما همواره نگران هستیم که جوانها آسیب می بینند، در حالی که قشر عظیمی از جامعه ما را افراد میانسال تشکیل میدهند که ارزش خبری دارند، ارزش عملی دارند و یا جنبهی هنری موضوعات مختلف را تعقیب میکنند، اینها جزء مخاطبین تلویزیونهای محلی هستند ولی ارضاء نمیشوند، لذا ماهوارهها در بعضی از برنامهها این قشر از مخاطبین را هم هدف گرفتهاند.
جریان یک طرفه اخبار و اطلاعات از غرب به شرق و از شمال به جنوب همواره مطرح بوده است. حتی قبل از اینکه مسئله تلویزیونهای ماهوارهای پیش بیاید…
همیشه سیل خبرها از غرب به طرف شرق بوده و حتی خبرهای منطقهی آسیا را ما باید از زبان غربیها بشنویم اکنون با آمدن تلویزیونهای خبری 24 ساعته فراملی مثلC.N.N و B.B.C این مسئله تشدید شده است، این شبکه خبرها را گزینش میکند (خبرهایی که با خطمشی سیاسی آمریکا و نظم نوین جهانی آن مطابقت میکند). ما به سهم خود قصد داریم با این جریان مبارزه و یا حداقل رقابت کنیم.
امپریالیزم خبری از مدتها قبل مورد توجه ملتها قرار داشته و به خاطر همین هم به این نتیجه رسیدند که سیستمهای خبری منطقهای ایجاد کنند. سیستمهایی در آسیا، اروپا و افریقا و یک روزی اینها به هم متصل شوند و چیزی درست شود به اسم «ورلدویژن» اما این ایده مربوط است به 40 سال پیش و بعد از جنگ جهانی دوم بود و گرچه اقداماتی هم انجام شد که تأسیس آسیاویژن و یوروویژن، از آن جمله است، اما پیشرفت تکنولوژی آنقدر سریع بود که تمام پیشزمینهها را تحتالشعاع قرار داد، یعنی پیشرفت آنقدر شدکه مثلاً C.N.N آمد یک برنامه تلویزیونی خصوصی 24 ساعته خبر تأسیس کرد. آنها یک شبکه با استفاده از تکنولوژی ماهوارهای درست کردند و الان تلویزیونهای B.B.C و C.N.N 24ساعته خبر پخش میکنند. ادامه این روند شبکههای خبری غیرانتفاعی را تحتالشعاع قرار میدهد و حتی آنها را در معرض تهدید جدی قرار داده است. (www.noormags.com
راهکارهای مقابله با آسیبهای ماهواره
درمورد بحث ماهواره، چند سوال اساسی وجود دارد: شبکه های ماهواره ای فرصت هستند یا تهدید؟ بایستی از آنها استفاده کرد یا استفاده از آنها غیر قانونی است و باید ممانعت به عمل آید؟در عصر ارتباطات و دهکده جهانی بهترین روش مقابله و مواجهه با ماهواره و پیامدهای آن چیست؟
سوال و بحث اساسی این است که با وجود ممنوعیت قانونی وجود و استفاده از ماهواره در جامعه ایران، در حال حاضر شبکه های ماهواره ای حده اقل در تهران و کلان شهرها، با استقبال بسیار زیادی مواجه شده و استفاده از آن روز به روز بیشتر می شود ؛ بطوریکه مسولان و سازمانهای مسئول را به فکر چارهاندیشی برای حل مشکل انداخته است. مثبت یا منفی بودن اهداف و کارکردهای شبکههای ماهوارهای و بودن یا نبودن آنها خود موضوع مفصلی است اما در حال حاضر و در جامعه ایران براساس مصوبه مجلس شوراي اسلامي در 23 بهمن ماه 1373، ورود، توليد، نصب، نگهداري و استفاده از تجهيزات ماهوارهاي ممنوع است. اگر بپذیریم که ماهواره تهدیدی کاملا جدی و ابزارجدیدی است که دشمنان و استکبار جهانی با اهداف دقیق ، برنامهریزی و هزینههای میلیونی، برای آسیبزدن بر بنیانهای فرهنگی، سیاسی و اجتماعی جامعه ما طراحی کردهاند؛ بهترین راهکار و روش مقابله با آن کدام است. تاکنون راه حل عملي براي اين معضل صورت نگرفته و در حد پيشنهاد راههايي ارائه شده است.
در سال های گذشته اخبار مختلفی از سوی نهادهای انتظامی و دیگر سازمانهای ذیربط مبنی بر جمعآوری ماهوارهها مطرح شده است.به جز جمعآوری، وضع جرائم سنگین و مجازاتهای دیگر مهمترین پیشنهاد و تنها راهکار عملی شده به صورت ناقص و گهگاه در سالیان گذشته بوده است که به نظر میرسد این بدترین و ناکارآمدترین روش مواجهه با این پدیده است که به جز دامن زدن به نارضایتی بخشی از مردم و بدبین کردن آنها به نظام و ترغیب بیشتر جامعه به برنامهها و شبکههای ماهوارهای کارکرد دیگری نخواهد داشت. این بدان معنا نیست که بحث آسیبشناسی ماهواره ، ابعاد و راهکارهای مقابله با آن را رها سازیم و بالعکس از ضرورت پرداختن علمی و غیر احساسی و کارشناسانه با این پدیده بسیار حساس و جدی حکایت دارد.
قبل از پرداختن به هر بحثی بایستی به این سوال پاسخ داد که چرا شبکه های ماهواره ای خارجی با چنین استقبالی مواجه شدهاند و از سویی شبکههای ملی داخلی اینقدر در موضع انفعال و ضعف قرار گرفته اند. با تشکیل گروههای کارشناسی از رشتههای علمی مرتبط با موضوع نقاط ضعف و قوت و ابعاد مختلف موضوع را بررسی و برای حل آن چاره اندیشی نماییم. چرا برنامه نود به عنوان یک برنامه ورزشی با زمان پخش در ساعت 5/11 بیش از5 میلیون مخاطب دارد؟
پیشنهادات و راهکارهای عملی:1. برنامه سازی می بایست بر اساس نیاز مخاطب جامعه باشد، در رسانههای معتبر دنیا قضاوت پیام بعهده مخاطب است، در حالیکه در رسانه ملی پیام به شدت سانسور شده است، با رفع این مساله در حد معقول مخاطبان افزایش پیدا خواهند کرد.
2.بایستی مجوز فعالیت شبکه های خصوصی برای ایجاد رقابت و افزایش مخاطب صادر شود.رقابت در عرصه رسانه باعث کشش و گرایش مخاطب به رسانه می شود، چنانچه صدا و سیما فرهنگ رسانههای برون مرزی را مغایر با اصول جامعه می داند باید به تولید فرهنگ در برنامه های خود بپردازد، طبیعتا زمانی که این تولید وجود ندارد تهاجم فرهنگ این رسانه ها روز به روز افزایش پیدا خواهد کرد.(www.asredena.com)
3.نباید در برابر دنیای غرب انفعالی برخورد کنیم و منتظر باشیم تا آنها سریال ساخته و ما آن را رد کنیم بلکه باید آموزه‌های دینی و ا خلاقی را فعالانه و پویا برای جامعه تبیین کنیم.
استقبال مردم از سریالهای حضرت یوسف(ع) و مختارنامه که برگرفته از مباحث دینی بوده حاکی از تشنگی آنها نسبت به آموزه‌های دینی است.
فرهنگسازی در جامعه ضرورت دارد ما قطعاً نمی‌توانیم معادل هزینه‌ای که غرب برای تغییر فرهنگ جامعه ایران از طریق ساخت سریالهای مختلف صرف میکند برای ساخت فیلم هزینه کنیم تنها کاری که می‌توان انجام داد این است که جامعه در مقابل پدیده ماهواره واکسینه شود و بتواند از خود دفاع دینی و معرفتی کند.
وقتی خانواده ایرانی بداند استفاده از ماهواره چه اثر مخربی دارد و آمار طلاق و سن ازدواج را بالا برده و خیانت زن و مرد را به هم ترویج میدهد، حتی اگر دین مدار نباشد، از ماهواره استفاده نمیکند. (رک:www.2satellite.blogfa.com)
- راهکار مهم دیگر تقویت رسانه ملی است، که رسانه ملی میتواند با تولید و پخش برنامههای مخاطب پسند از مخاطبان برنامههای شبکههای ماهوارهای بکاهد. به لحاظ محتوایی باید طوری کار کند که بتواند مخاطب بیشتری را جذب کند و همچنین مخاطب وقتی بداند برنامههای مورد علاقه خود را با کیفیت عالی و متنوع میتواند در تلویزیون ملی تماشا کند یقیناً ببینندگان شبکههای ماهوارهای به حداقل خواهد رسید.
استفاده از ماهواره از نظر مراجع تقلید
مقام معظم رهبری:
دستگاه آنتن ماهوارهاى از اين جهت که صرفاً وسيلهاى براى دريافت برنامههاى تلويزيونى است که هم برنامههاى حلال دارد و هم برنامههاى حرام، حکم آلات مشترک را دارد. لذا خريد و فروش و نگهدارى آن براى استفاده در امور حرام، حرام است و براى استفادههاى حلال جايز است. ولى چون اين وسيله براى کسى که آن را در اختيار دارد زمينه دريافت برنامههاى حرام را کاملاً فراهم مىکند و گاهى نگهدارى آن مفاسد ديگرى را نيز در بر دارد، خريد و نگهدارى آن جايز نيست مگر براى کسى که به خودش مطمئن است که استفاده حرام از آن نمىکند و بر تهيه و نگهدارى آن در خانهاش مفسدهاى هم مترتّب نمىشود. لکن اگر قانونى در اين مورد وجود داشته باشد بايد مراعات گردد.
استفاده از اين دستگاه براى ديدن و شنيدن برنامههاى علمى يا قرآنى و مانند آن، هرچند فىنفسه مانعى ندارد، ولى به دليل اين که برنامههايى که از طريق ماهواره توسط دولتهاى غربى و بيشتر کشورهاى همسايه پخش مىشوند، غالباً در بردارنده آموزش افکار گمراهکننده و تحريف حقايق و همچنين برنامههاى لهو و فساد هستند و حتّى مشاهده برنامههاى علمى يا قرآن ازطريق آنها موجب وقوع در فساد و ارتکاب حرام مىگردد، بنا بر اين شرعاً استفاده از آنتنهاى مذکور براى ديدن آن برنامهها حرام است مگر آنکه برنامههاى مفيد علمى يا قرآنى محض باشند و مشاهده آنها مستلزم هيچ فساد يا ابتلا به عمل حرامى نباشد.(www.leadar.ir)
آیت الله مکارم شیرازی:
با توجه به اینکه برنامههای ماهواره غالباً برنامههای فاسد یا آمیخته با فساد است استفاده از آن جائز نیست.
استفاده از ماهواره برای امور درسی اشکال ندارد ولی وجود ماهواره در هر خانه بیقین منشأ مفاسدی میشود و به همین دلیل اشکال شرعی دارد چه بهتر که از رادیوهایی استفاده کنید که همان دروس را به زبانهای اصلی ارائه میدهد.
استفاده از برنامه هاى ظاهراً خوب یا بىضرر آن وسیلهاى است براى سوق دادن به برنامههاى فاسد، بنابراین نباید مسلمانان از حیلههاى دشمنان اسلام براى نشر فساد در میان مسلمین غافل باشند.(www.makarem.ir)
حضرت امام خمینی(ره):
این وسایل جدید هم منافع حلال عقلایی و هم منافع حرام غیرشرعی دارند. و برای هر یک از آنان حکم خودش میباشد؛ پس استفادهی حلال از اخبار و مواعظ و مانند اینها و ارائه صورتهای حلال برای تعلیم صنعت حلال یا عرضه نمودن کالای حلال یا ارائه شگفتیهای خلقت – آبی و خشکی – جایز میباشد.
و استفاده حرام مانند شنیدن غنا و پخش آن آنچه که مخالف شریعت مطهره است جایز نیست، مانند احکامی که از مصادر غیر صالح، که مخالف احکام اسلام است، صادر میشود و ارائه آنچه که مخالف شرع و مفسد عقاید جامعه اسلامی و اخلاق آن میگردد. (امام خمینی، تحریرالوسیله، ج4، ص483.)
آیتالله بهجت:
استفاده از برنامههای مشتمل بر فساد و مخرّب جایز نیست، و با توجه به اینکه استفاده از منافع حرام و نامشروع آن، بیش از منافع حلال است – به گونهای که استفاده منافع مشروع آن بسیار نادر است_ خرید و فروش آن جایز نیست.(حسینی، پرسشهاو پاسخها : احکام نگاه و پوشش، 1390، ص56)
آیتالله تبریزی:
چنانچه نگاه کردن آنها باعث تهییج شهوت بر حرام یا ترویج فساد در جامعه باشد، جایز نیست و در غیر این صورت باید مراعات مقررات و قوانین شود. (همان)
آیتالله سیستانی:
استفاده از ماهواره اگر مفسده نداشته باشد، جایز است و دیدن فیلمهای مستهجن جایز نیست و تهیه آن در صورتی که اطمینان پیدا شود دیگران از آن استفاده بدی نمیکنند، اشکال ندارد.(همان)
آیتالله فاضل:
استفاده از برنامههای مفید و مشروع آن اشکال ندارد؛ ولی مشاهده برنامههای مشتمل بر فساد و مخرّب جایز نیست و اگر در این زمینه مقرراتی وجود دارد، باید رعایت شود.(همان)
آیتالله صافی:
استفاده از برنامههای مشتمل بر فساد و مخرّب جایز نیست.(همان)
نتیجه گیری و پیشنهاد
امروزه ماهوارهها به بخش مهم و عمده در زیر بنای ساختار ارتباطات و اطلاعات تبدیل شدهاند، به گونهای که با اطمینان می توان هزاره سوم میلادی را قرن ماهواره نامید.
شبکههای ماهوارهاى از جهت اینکه وسيلهاى براى دريافت برنامههایی است که هم برنامهى حلال دارد و هم برنامهى حرام، پس برای هر یک از آنان حکم خودش را دارد.
کاری که می‌توان انجام داد این است که جامعه در مقابل پدیده ماهواره واکسینه شود و آموزه‌های دینی و ا خلاقی فعالانه و پویا برای جامعه تبیین شود تا بتواند از خود دفاع دینی و معرفتی کند.
رسانه ملی میتواند با تولید و پخش برنامههای مخاطب پسند از مخاطبان برنامههای شبکههای ماهوارهای بکاهد.
برنامهسازی میبایست بر اساس نیاز مخاطب جامعه باشد و باید مجوز فعالیت شبکههای خصوصی برای ایجاد رقابت و افزایش مخاطب صادر شود.
منابع و مآخذ
- حبیبیان، محمدحسن، نقش شبکههای ماهوارهای فارسی زبان در عملیات روانی آمریکا، تهران، دانشگاه عالی دفاع ملی، چاپ اول،1390.
- گروه مطالعاتی دانشکده امنیت ملی، تهدیدات رسانهای و راهبردهای مقابله، تهران، دانشگاه عالی دفاع ملی، چاپ اول، 1388.
- خمینی، روحالله، تحریرالوسیله، ترجمهی علی اسلامی، قم، دفتر انتشارات اسلامی.
- حسینی، سیدمجتبی، پرسشها و پاسخها: احکام نگاه و پوشش، قم، نشر معارف، چاپ شانزدهم، 1390.
/1391/1/30 1.www.leadar.ir
- www.makarem.ir/1391/1/30
3.www.noormags.c
www.basijpress.ir 4.
5.www.thebankers.ir/1391/1/25
- www.asredena.com/1391/1/25
- www.2satellite.blogfa.com/1391/1/25
/1391/1/25 8. www.sharif.sistany.net